Cumhuriyet’in Mimari Ve Liderlik Mirası: Florya Atatürk Deniz Köşkü

Cumhuriyet’in Mimari Ve Liderlik Mirası: Florya Atatürk Deniz Köşkü – Şeref Umut Ersop yazdı.

Florya, 19. yüzyılda Beyaz Rus mültecilerin deyimi ile Fülürye ismi ile bilinmiştir. Florya o dönem küçük bir avcı köyü iken Cumhuriyet’in kuruluşuyla birlikte modernleşmenin simgesine dönüşmüştür. 1935 yılında İstanbul Belediyesi tarafından açılan proje yarışmasını kazanan Yüksek Mimar Seyfi Arkan’a Florya Köşkü yaptırılmıştır. Bu köşk Atatürk’ün halkla bütünleşme arzusu doğrultusunda kamusal erişime açık şekilde tasarlanmıştır. (1) Yapımına 1935 yılı Haziran ayında başlanan Köşk, yalnızca 43 gün içinde tamamlanmıştır. Modern Türk mimarlığının erken dönem örneklerinden sayılan yapı, Marmara Denizi’ne çakılan 238 demir kazık üzerine inşa edilmiş ve 70–90 metrelik ahşap bir köprü ile kıyıya bağlanmıştır. İç mekânları, L‑ planında düzenlenmiş üç ana dikdörtgen hacimden oluşmaktadır. Kabul salonu, çalışma odası, kütüphane ve misafir odaları gibi işlevsel alanlara ayrılmıştır.(3)

Halkçılık, Deniz ve Kamusallık

Atatürk’ün mimari halkçılık isteği doğrultusunda köşk, halkın kullanımına açık bir plajla bütünleştirilmiştir.  “Beni halkımla birlikte etüt etmenizden çok mütehassis oldum.” (2) şeklinde ifade edilen bu yaklaşım, yapının halkla iç içe kullanılmasını amaçlayan ideolojisinin merkezindedir. (3)

İsmet İnönü’nün Yüzme Öğrenme Süreci: Liderlik, Cesaret ve Pedagoji

Florya Atatürk Deniz Köşkü’nde geçen bu olay, yalnızca kişisel bir anı değil, aynı zamanda Cumhuriyet’in liderlik anlayışını ve beden eğitimiyle kamusal idealin birleşimini temsil eder. Bu olay, 1936 yılının yaz aylarında, Atatürk’ün sabahları düzenli olarak denize girdiği bir gün gerçekleşir. Atatürk, sahilde kendisini izleyen Başbakan İsmet İnönü’ye seslenir:
“İsmet, gel de biraz yarışalım.”
“Paşam, ben yüzme bilmem.”
“O hâlde sana bir hafta mühlet. Bir hafta sonra burada, bu denizde, seninle yarışacağız.”(5)

Bu söz, sadece bir meydan okuma değil, aynı zamanda İnönü’ye duyulan güvenin, disiplinin ve birlikte öğrenmenin bir ifadesidir. İsmet İnönü, bu öneriyi ciddiyetle ele alır ve aynı gün eğitimine başlar. İsmet İnönü’nün yüzme dersleri, Heybeliada Deniz Lisesi’nden deniz subayı Yüzbaşı Ulvi Tekeş’in gözetiminde gerçekleşmiştir. 4  Eğitim, o dönemde donanma öğrencilerine uygulanan “çivileme” tekniğiyle başlatılır. Bu yöntemde kişi, elleri yanlarda sabit olacak şekilde, dimdik suya bırakılır. Bu tarz ilk deneyim, İnönü için son derece zorludur. Suyun içinde ilk anlarında paniğe kapılan İnönü, eğitmeninin yardımıyla sakinleştirilir. Subay Ulvi Tekeş, su içinde ona güven verir, bedenini dengelemeyi öğretir. Ardından yüzmeye dair temel teknikleri (nefes kontrolü, su üstünde kalma, kurbağalama) öğrenir. İsmet İnönü, yedi gün boyunca sabah ve akşam denize girerek yoğun şekilde çalışır. Haftanın sonunda Atatürk’ün önünde denize girerek kısa bir parkurda yüzmeyi başarır. Yüzme yarışı sembolik kalır, asıl başarı, İsmet İnönü’nün gösterdiği irade ve öğrenme azmidir. O günden sonra İnönü, denize girmekten büyük keyif aldığını belirtmiş; çevresine “Atatürk sayesinde yüzmeyi öğrendim.” demiştir. (6)

Bu anekdot, Cumhuriyet yöneticilerinin bireysel gelişimi bir halk sağlığı ve eğitim meselesi olarak ele aldığını gösterir. İnönü’nün öğrenme süreci aynı zamanda Atatürk’ün liderlik anlayışının pedagojik boyutunu da ortaya koyar. Liderlik yalnızca karar vermekle değil, örnek olmakla, cesareti teşvik etmekle, gelişmekle mümkündür. Bu anekdot, günümüzde Florya Köşkü’nü ziyaret eden pek çok kişiye, yapıların yalnızca beton değil; hatıra ve ideallerle inşa edildiğini hatırlatmaktadır.

Diplomasi ve Devlet Kademesi

1936 Haziran–Temmuz döneminde Atatürk, burada uzun süre konaklamış ve  bilimsel toplantılar, diplomatik görüşmeler ve sosyal etkinlikler düzenlemiştir. İngiltere Kralı VIII. Edward ve Wallis Simpson‘un ziyaretleri, Köşk’ün diplomatik bir sahneye dönüştüğünü göstermektedir.

Koruma, Müze Dönüşümü ve Kültürel Bellek

Atatürk, köşkü son kez 28 Mayıs 1938’de kullanmıştır. Ölümünün ardından İsmet İnönü, Celal Bayar, Cemal Gürsel, Cevdet Sunay, Fahri Korutürk ve Kenan Evren tarafından yazlık konut olarak kullanılmaya devam etmiştir. 2 1988’de TBMM Milli Saraylar Daire Başkanlığı’na devredilen yapı, 1993’te restorasyonun ardından Atatürk Müzesi olarak ziyarete açılmıştır.  Bu süreç, yapının Cumhuriyet mirası olarak toplumsal bellekte canlı kalmasını sağlamıştır. (7)

Sonuç

Florya Atatürk Deniz Köşkü, 20. yüzyıl Türkiye’sinde modernleşme, halkçılık ve liderlik anlayışının mimari ve toplumsal boyutlarını somutlaştıran eşsiz bir örnek olarak tarih sahnesinde yerini almıştır. Cumhuriyet’in kurucu ideallerini yansıtan bu yapı, yalnızca Atatürk’ün ve dönemin liderlerinin yaşam alanı değil, aynı zamanda halkla bütünleşen, kamusal erişime açık bir mekân olarak tasarlanmıştır. İsmet İnönü’nün yüzme öğrenme süreci, Köşk’ün ideolojik çerçevesinde liderlik ve pedagojinin, ne denli iç içe geçtiğini göstermektedir. Köşk, zaman içinde devlet adamlarının buluşma noktası, diplomasi sahnesi ve kültürel bir miras haline gelerek Cumhuriyet tarihine ve kolektif hafızaya katkıda bulunmuştur. Günümüzde müze olarak işlev gören yapı, geçmişle bağ kurma, Cumhuriyet’in değerlerini anlama ve genç kuşaklara aktarma açısından önemli, kültürel bellektir.

Böylelikle Florya Köşkü, sadece mimari bir eser değil; aynı zamanda Türkiye Cumhuriyeti’nin modernleşme ve halkçı yönetim vizyonunun yaşayan bir simgesi olmaya devam etmektedir.

Şeref Umut ERSOP
Tarihçi

Dipnotlar

1. Seyfi Arkan, Cumhuriyet Mimarisinde Yeni Yönelimler ve Florya Köşkü, İstanbul: Devlet Matbaası, 1940.
2. Mehmet Yücebaş, Atatürk’ün İstanbul’daki Günlük Yaşamı, İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 1989. ; Şevket Süreyya Aydemir, İkinci Adam Cilt I, Remzi Kitabevi, 1966 ;

Andrew Mango, Atatürk: Modern Türkiye’nin Kurucusu, Türkçesi: Alaeddin Şenel, Sabah Kitapları, 2000. Şevket Süreyya Aydemir’in İkinci Adam eseri, İnönü’nün yaşamını detaylı anlatır; yüzme eğitimi gibi anekdotlar burada geçmektedir.  Andrew Mango, Atatürk’ün yaşam tarzı ve liderlik tutumlarını dış gözle değerlendirir.

3. Doğan Kuban, Türk Mimarlığında İlkler ve Atatürk Dönemi Yapıları, Ankara: TMMOB Mimarlar Odası Yayınları, 1995. ; Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri (3 cilt)
4. Cumhuriyet Gazetesi, “Atatürk ve Başvekil Florya’da Yarıştılar,” 15 Temmuz 1936 ; 5. Ulus Gazetesi, “İnönü’nün Yüzme Merakı ve Yeni Bir Öğrenme Süreci,” 22 Temmuz 1936.
5. Mehmet Yücebaş, a.g.e., s. 112-114.
6. TBMM Milli Saraylar Daire Başkanlığı, Florya Atatürk Deniz Köşkü: Tarihçe ve Restorasyon Raporu, İstanbul: Resmî Yayınlar Müdürlüğü, 1994.
7. Atatürk ve Kral – Dr. Tarık Saygı (Parola Yayınları, 2016)

Montreux Konferansı’ndan sonra Türkiye‐İngiltere yakınlaşmasının, VIII. Edward’ın 1936’da gerçekleştirdiği gayriresmî ziyaretle daha da güçlenmesi ve bu ziyaretin Atatürk’ün ev sahipliğinde diplomatik bir döneme işaret etmesi belirtilmiştir  ;  Atatürk ve Yabancı Devlet Adamları II – Bilal Şimşir (TTK Basımevi, 2001) ;

Sahne olarak Dolmabahçe ya da devlet köşklerinin kullanıldığı, yerli yabancı devlet adamları ve sosyal etkinliklere Atatürk’ün aktif katılımı aktarılan kapsamlı bir eserdir.

Eril Hegemonya ve Ağaç