Türkiye’de Çağdaş Sanat Müzayedeciliği – Vecdi Uzun yazdı.
Toplumumuzda sanat eseri sergileme davranışı çok yaygın olmamakla birlikte son dönemde yerel yönetimlerin açtığı kurslara katılan kadınlar sayesinde evlerde amatör resimler görülmeye başlanılmıştır. Sanatsever olmak, sanat eserine sahip olmak ve sanat alıcısı özelliğine sahip olmak belirli düzeyin üstünde gelir sahibi olmayı gerektirmektedir. Türk halkının gelir düzeyi yüksek şehirli sermaye grubu ve beyaz yakalı gelirli plaza çalışanları, sanat eseri ve de özellikle çağdaş sanat eserlerinin önemli alıcı kitlesidir. Bu kitle son beş yıllık dönemden itibaren alımlarını doğrudan galerilerden daha çok müzayedelerden yapmayı tercih etmektedir.
Müzayedelerin bir ticari kurum olduğunun bilinciyle; müzayedelerde mezata konulan nitelikli sanat eserine ulaşmak esastır. Çağdaş sanat eserlerinin üretimine, faaliyetlerine ve sanatsevere ulaşmasına hizmet eden ve sanat piyasasının önemli hayati kurumlarından biri olan müzayede evinde ticari bir yapı ve satış işlemine konu olan sanat eserinin ticari bir değer içermesi nedeniyle, müzayedede yapılan fiyatlama yoluyla ortaya çıkan ve o eserde bulunan sanat değeri; zaman zaman galeri fiyatı karşısında varlık gösterir. Gerek müzayede, gerekse piyasa değeri mutlaka adil ve yeterli bir gösterge değildir ve sanatçının kariyer yolundaki çalışmasına karşılık gelmeyebilir. Genelde sanatçılarda müzayededeki fiyatının tek başına atfettiği değer algısı, sanatçıların itibarına ve kariyerlerini karşılamadığı ve sanat yaşantılarına zarar verdiği düşüncesi yaygındır. Oysa müzayede bir satış yöntemi olup, burada eserin fiyatını da arz ve talep belirlemektedir, ancak satışa konulan eserin sanat değeri ile fiyatı arasında her zaman, açık ve doğrudan bir bağlantı bulunmamaktadır. Ekonomik değerlendirme bir estetik değerlendirmeye de karşılık gelmemektedir.
Kırk yıllık, ama Batı’ya göre tecrübesiz, ancak oldukça dinamik ve piyasada çok büyük ağırlık oluşturan İstanbul galerileri, sanat fuarları, müzayede evleri ve uluslararası organizasyonlar Türk çağdaş sanat piyasasının ana platformlarıdır. Türkiye’de özellikleri itibariyle farklı pek çok çağdaş sanat galerisi ve müzayede bulunmaktadır. Müzayede evlerinden sadece birkaç tanesi düzenli çalışan çağdaş sanat müzayedeciliği anlayışına sahiptir. Müzayede evleri sadece ticari mekânlar olmayıp, nadir Türk sanat tarihinin başyapıtlarının karşımıza çıktığı mekânların başında gelir. Gelişmekte olan bir pazar olması nedeniyle müzayedeler koleksiyonerlerin yanı sıra spekülatörlerin ve ara sıra sıradan alıcıların da ilgisini çeker. Genelde alıcı kitlesi konuya odaklı ve aldığının özelliklerini bilen sanatseverlerdir. Müzayede müşterisi sanatseverler galeri gezen ve sergileri izleyen sanatseverler oldukları için zaman zaman yapılan spekülasyonları anlayabilecek yapıdadır. Sanatçılar ise müzayedenin başka paradigmalarla çalışan bir piyasa olduğunu kabul etmeyerek, genelde bu spekülasyonu kişiselleştirmektedir. Uluslararası Plastik Sanatçılar Derneği Başkanı Sanatçı Bedri Baykam’ın “Eğer sanatçılar olmayacak, koleksiyoncular olmayacak, müzeler olmayacak, eleştirmenler olmayacak, yazarlar olmayacak, küratörler olmayacak, mezatçı da yok!” sözlerinden; sanat piyasasının paydaşlarının birlikteliğinin sonucu olarak piyasanın oluştuğunun ve birini çektiğimiz zaman piyasanın çökeceğinin anlaşılmadığı veya bunun sadece sanatçı camiasına yönelik bir duygusal sesleniş olduğu sonucuna ulaşmak mümkündür.
Sanatçılara veya onların mirasçılarına, sanat eserlerinin yeniden satışı karşılığında ücret alma hakkı tanıyan kanun, 2013 yılında yürürlüğe girmiştir ve bu düzenleme sanatçıya satış üzerinden telif hakkı ödenmesi konusunda yasal olarak alıcıya ve müzayede evine sorumluluk verilmektedir. Henüz uygulamaya geçilmediği ve müzayede satışlarından pay almadığı için piyasa değerliliği oturmuş sanatçılar müzayedelere direnç göstermektedir. Dünyanın her yerinde müzayede başlangıç fiyatı olan lot; her zaman o eserin galeri fiyatının altındadır. Galeri fiyatında galeri komisyonu, lansman gideri, nakliye, sigorta ve ambalajlama maliyeti de bulunmasına karşılık, bu maliyetler düşürülünce müzayede fiyatı genelde bu çıplak fiyatın altından başlar. Fiyatın oluşacağı seviyeyi arz ve talep belirler. Buradan da galeri-müzayede rekabetinin varlığını değil, müzayede satış stratejisini görmemiz gerekir.
Müzayede evleri; ticari faaliyetleri yanında yıllarca bir kenarda gizlenen özgün sanat eserlerinin sanat piyasasına girmesine, görünür olmasına, kayda geçmesine ve sanat tarihine konu olmasına zemin hazırlayan kuruluşlardır. Son dönemde çağdaş sanata olan yüksek arz sonucunda, sanat eseri; sanatsal ve sosyal değerlerden daha çok piyasa fiyatının yükselmesi gerekli bir yatırım aracı olarak da görülmektedir.
Kendi parametreleri ile diğer mal-hizmet piyasalarından bağımsız ve farklı olarak çalışan sanat piyasası içindeki müzayede piyasası da kendine has farklılıklara sahiptir. Sanat eserini salt bir yatırım aracı olarak değerlendirileceklerin olması bu piyasanın motor gücü olup, böyle bir piyasada spekülasyon riskine hazır olmak gerekir. Bunun için sanatçı sözleşmeli olarak çalıştığı galeri ile tutarlı bir fiyat politikası oluşturmalıdır.
Çağdaş sanatın oldukça geniş bir izleyici kitlesi olmasına rağmen, bu kitle piyasada kontrol sahibi değil, alıcı konumundadır. Bu nedenle galeriler, sanat fuarları, sanat müzayedeleri gibi sanatın ticari dağıtım kanalları, alıcı kesimdeki yoğun talep nedeniyle bugünlerde hiç olmadığı kadar güçlüdür. Arzı da, talebi de belirleyen bu kanallardır. Sanatın pazar etkisinden sıyrılmasını beklemek ütopik bir hayaldir.
Bir ülkedeki sanatın derinliğini anlayabilmek için sanat piyasasındaki satış kanallarına bakmak gerekir. Çağdaş sanat müzayede sektörünün kapasitesi Batı’daki bir ülke ile kıyaslanmayacak kadar azdır. Burada sadece çağdaş sanatı anlayamamak değil, ülke ekonomik yapıları ile bu yapıdan sanata ayrılan paya bakmak gerekmektedir. Diğer önemli bir konu ise kısa bir süre sonra tıpkı basılı gazetelerin dijital gazetelere dönüşmesi gibi klasik müzayede sisteminin hızla dijitalleşmeye başlayacağı ve bu klasik yapının terk edileceği düşüncesindir. Şu an Instagram üzerinden yapılan müzayedeler de ortadan kalkarak müzayedelerin NFT müzayedeleri gibi BlockChain sistemi içinde yapılması kaçınılmaz hale gelecektir.
Çağdaş sanat müzayede piyasasının kaynağı çağdaş sanat eseri üreten sanatçılardır. Son dönemde çağdaş sanata olan ilgi çağdaş sanat üretiminde ve müzayedelerde ciddi artış ortaya koymaktadır. Bünyesinde uzman incelemesi, hukukçu ve sanat danışmanı benzeri uzmanlık gerektiren kadrolara sahip olan müzayede evi ve sanat yatırımcısı niteliğinde yatırım yapmak isteyen sanatseverlere mali, piyasa ve istihbari raporlarla risk analizi yapabilen sanat yatırım danışmanı sayısının yetersiz olması piyasadaki riski ortaya koymaktadır. Dünyada olduğu gibi ülkemizde de çağdaş sanat piyasasının hızla gelişeceği, eksikliklerini tamamlayacağını ve şu an için çok az sanatçı hariç iç piyasaya yönelik çağdaş sanatın dışarıya açılacağı düşünülebilir.
Belirli düzeyde sanat, sanatçı, eser ve piyasa bilgi sahibi olarak başlangıçta ayrılan belirli bir bütçe ile çağdaş sanat yatırımı yapmanın sanatta estetik ve yatırım duygusunu birlikte sağlayacaktır.
Vecdi Uzun
